Baruch Spinoza, de Nederlandse wijsgeer uit de 17de eeuw, verschijnt dit jaar wéér niet in het filosofie-examen van het vwo. Ook de komende drie jaar wordt de denker niet behandeld. Oud-Kamerlid en filosofiedocent Ton de Kok is daar verontwaardigd over.
De Kok, die in Spinoza de ‘enige grote filosoof’ ziet die Nederland ooit heeft voortgebracht, meent dat er sprake is van een complot tegen de denker. Deze zou, vermoedt hij, vanwege zijn vermeende atheïsme te radicaal zijn voor christelijke scholen.
Het is niet de eerste keer dat De Kok zich opwindt. Hij schreef eerder in 2007 een boze brief naar NRC Handelsblad over het ontbreken van Spinoza in het vwo-examen van dat jaar. Bijna honderd hoogleraren en andere vooraanstaanden, waaronder Geert Mak, zetten er hun handtekening onder.
De Kok: “We veroorzaakten een enorme rel.” “Het zou in Frankrijk ondenkbaar zijn om bij het centraal examen Descartes te passeren, of in Duitsland Kant”, zegt De Kok. “Wij hebben één grote denker: Spinoza”.
Dat hij ontbreekt, vindt De Kok al helemaal raar vanwege het examenonderwerp voor de komende drie jaar: de vrije wil. “Spinoza zei al in de 17de eeuw dat alles gedetermineerd was. Wetenschappers citeren hem nu nóg”.
Miriam van Reijen, voorzitter van de Vereniging voor Filosofie Onderwijs, is het eens met De Kok: “In het hedendaagse debat over de vrije wil wordt Spinoza, net als in zijn eigen tijd, eigenlijk in de ban gedaan.”
De ‘hetze tegen Spinoza’, zoals De Kok het noemt, is volgens hem de schuld van de christelijke scholen. “Spinoza’s denkbeelden staan haaks op het christelijk geloof. Hij ontkent de schepping en ziet God als de natuur.” Volgens De Kok is de denker daarombuiten de examenboeken gehouden. “Die worden immers ook verspreid op christelijke scholen.”
Volgens Van Reijen blijft de oppositie tegen Spinoza niet beperkt tot christenen. “Ook voor niet-gelovigen en zelfs voor wetenschappers zijn zijn ideeën vaak even slikken. Spinoza ziet mensen als passionele in plaats van rationele wezens en er bestaat volgens hem geen moraal. Dat staat mensen niet aan.”
Is er sprake van opzet? Volgens Tjeerd van de Laar, schrijver van het examenboek ‘De vrije wil’, niet. Hij koos voor thema’s rondom de vrije wil die scholieren aanspreken, legt hij uit. Daarna koos hij de filosofen. “Spinoza heeft het niet gehaald. Elke filosoof heeft wel iets gezegd over de vrije wil.” Dat Spinoza Nederlands is, is voor Van de Laar niet doorslaggevend.
Het College voor Examens, verantwoordelijk voor het boek en de examens, wil niet reageren op de aantijgingen van De Kok. Intussen is er wel een lichtpuntje in de strijd voor de denker. Dit jaar verdiepen de havo-leerlingen zich voor hun examen, dat over ‘emoties’ gaat, wel in Spinoza.
“Prima”, aldus De Kok. “Maar ik had dat graag gezien bij het vwo. Juist die leerlingen moeten worden geconfronteerd met het beste denken.”
Gepubliceerd in Trouw