Dit artikel verscheen in dagblad Trouw.
In de Amsterdamse evenementenhal Afas Live hebben de urinoirs geen doortrek. Dat scheelt drinkwater en zorgt voor een stroom pure urine om meststoffen uit te oogsten.
In de wc-ruimte van Afas Live hangt een op het eerste gezicht normale rij urinoirs aan de muur. Heren die tijdens hun uitje in Amsterdam een urinoir uitkiezen zien een schermpje oplichten. ‘Dit waterloze urinoir bespaart 5 liter water per keer’, vermeldt elke pisbak. Doortrekken kan hier niet. “Die behoefte hebben mensen ook niet”, zegt facilitair manager Bob Klijnee. “De urine spoelt via een ventiel met een zeepje erop direct weg.”
Stankoverlast is er dus ook niet, mits de schoonmaak goed gebeurt. Die vergt wel wat aanpassingen, maar daar is het schoonmaakteam in de Amsterdamse evenementenhal inmiddels wel aan gewend. Klijnee begon al in 2011 met een proefopstelling van zes waterloze urinoirs. Hij sprak de leverancier Biocompact toevallig en hoorde dat in Duitsland alle tankstations al waterloze urinoirs hadden, net als veel vestigingen van McDonald’s. Dat scheelt drukbezochte plekken behoorlijk wat water, namelijk 3,5 tot 5 liter per doortrekbeurt. Klijnee: “Wij organiseren zo’n 160 evenementen per jaar voor 6.000 bezoekers per keer, dus dat tikt wel aan.”
De nieuwe pisbakken bevielen goed. Ook omdat er geen urinesteen meer ophoopt. Klijnee: “Vroeger zat ongeveer elke twee maanden wel weer een urinoir verstopt. Dat veroorzaakte overlast en dan moest er een urinoir van de wand. Die stuiterde dan soms kapot op de vloer. Nu hebben we daar geen last meer van. Zonder water vormt zich geen urinesteen. En deze bakken zijn van kunststof, dus die gaan niet zo snel kapot.”
Stiekem duurzaam
Er zat natuurlijk ook een duurzaamheidsaspect aan de keuze voor de innovatieve pisbakken. Maar daarover vertelt Afas Live – afgezien van de schermpjes op de pisbakken zelf – maar weinig aan de buitenwereld. “We doen graag mee aan duurzame experimenten”, zegt Klijnee. “Maar het is toch gek om over duurzaamheid te beginnen als je hier na elk evenement tot je enkels in de plastic bekertjes staat.” Inmiddels belanden er dankzij een muntjessysteem een stuk minder bekers op de grond en worden die weer gerecycled tot nieuwe bekers.
De zes testexemplaren van Afas Live werden al snel uitgebreid tot een rij van 54 pisbakken zonder doortrek. Andere evenementenhallen kwamen langs om het voorbeeld te volgen en ook de gemeente klopte aan. Amsterdam was op zoek naar een circulaire toepassing van meststof. Zo kwam het dat de urinoirs enkele jaren later werden verbonden aan een ander experiment dat onzichtbaarder bleef voor bezoekers: een enorme tank pure herenplas in de parkeergarage.
Waternet, uitvoeringsorganisatie van de gemeente en het waterschap Amsterdam, Gooi en Vecht, zag mogelijkheden in de pure stroom urine. Omdat er dankzij de urinoirs geen water bij komt, kan er relatief makkelijk uit worden geoogst. Het fosfaat uit urine kan worden omgezet in de meststof struviet.
Pure urine
Om te onderzoeken hoe de herenplas het best kon worden ingezet, schoven ook leverancier Biocompact en onderzoek- en adviesbureau Leaf aan. Er kwam een opslag voor 10.000 liter plas in de kelder van Afas Live, die van buitenaf kon worden leeg getankt. Waternet las op afstand af of de tank vol zat en kon zonder evenementen in de weg te zitten duizenden liters pure urine meenemen. Klijnee: “Zij hadden al een grote installatie om struviet te winnen uit rioolslib. Onze pure urine was daarbij een welkome aanvulling.”
De struviet werd verkocht als grondstof voor duurzame kunstmest. Daarvan profiteerde Afas Live verder niet, behalve voor de eigen duurzaamheidsdoelstellingen. Het onderzoek en de installatie van het systeem werden gefinancierd door de verschillende betrokken partijen. Verder kwamen er geen transacties meer aan te pas.
Met de tank in de garage werd het voor het schoonmaakteam van Afas Live wel extra belangrijk om alleen biologische schoonmaakmiddelen te gebruiken en alles goed vast te klikken. In de waterloze urinoirs zit een geurafsluiter – een plastic rooster met een ventiel en zeepje – dat af en toe vervangen moet worden. “Als je die niet goed monteert, maak je een open verbinding met het riool. Of dus met die tank”, zegt Klijnee. “Dat ruik je dan héél snel en dan kun je het weer goed vastklikken.”
Minder plastic
De geurafsluiters in de pisbakken van Afas Live hoeven door ‘incidenteel’ gebruik overigens minder vaak vervangen te worden dan de leverancier had voorspeld: na zo’n 7400 plasbeurten zou het zeepblokje verkleuren om aan te geven dat de zeep op was. Die verkleuring bleef bij Afas Live lang uit. Klijnee: “Bij ons wordt op piekmomenten veel geplast. Daarna hardt het zeepje weer uit en daardoor gaat het waarschijnlijk minder snel op.” Dat is ook winst voor het milieu, want steeds nieuw plastic laten aanrukken is natuurlijk ook weer belastend.
“Daar zijn we ons van bewust en dat proberen we te verbeteren”, zegt Roderick Standaart van leverancier Biocompact. Zijn vader en hij begonnen in 2002 met het verkopen van de urinoirs en andere waterbesparende toiletten met het oog op toekomstige zoetwatertekorten. “Twintig procent van ons drinkwater verdwijnt in het toilet”, zegt Standaart. “Dat is natuurlijk onzin en dat heeft ook gevolgen voor zaken als biodiversiteit, dijken, bosbranden en huizen.”
Om de voetafdruk van het plastic uit de urinoirs te verkleinen, is het te vervangen onderdeel inmiddels half zo klein geworden en wordt het gemaakt met 50 procent gerecycled plastic. Komend jaar hoeft alleen een kwart van het plastic onderdeel nog vervangen te worden.
Ook waterloos doortrekken in overheidsgebouwen
De waterloze urinoirs hangen ook in verschillende provincie- en gemeentehuizen. In het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat staan naast de urinoirs ook vacuümtoiletten. Deze toiletten, die je kent uit het vliegtuig, spoelen alle boodschappen door met maar een hele of halve liter water. De opgevangen plas gaat naar fosfaattank, om struviet uit te halen. De opgevangen poep gaat naar een biogasinstallatie om het gebouw van het ministerie mee te verwarmen.
Er bestaan nog grotere projecten met de overkoepelende term ‘nieuwe sanitatie’. In Sneek worden sinds 2010 al 207 woningen energieneutraal verwarmd met onder meer het biogas geproduceerd uit de stroom ‘zwart water’ uit vacuümtoiletten. De overgebleven vloeistof gaat vervolgens nog naar een struvietinstallatie. Een project in Gent stuurt het zwarte water van 1200 bewoners via een biovergister en fosfaatwinning nog als behandeld grijs water door naar een Gentse zeepfabriek.
Hygiënischer
Zeep en toiletten lijken een weinig hygiënische combinatie, maar Standaart is ervan overtuigd dat waterbesparende toiletten zelfs hygiënischer zijn dan ouderwetse wc’s. “Bij waterspoeling springen bacteriën als het ware uit de pot door de nevel. Bij vacuümtoiletten is dat veel minder en met waterloze urinoirs gebeurt dat zonder spoelen überhaupt niet.”
Ook Cees Buisman, directeur van wateronderzoeksinstituut Wetsus, is enthousiast over de nieuwe sanitatie en over toekomstige nieuwbouwplannen met dit soort systemen. Hij noemt een project in het Zweedse Helsinborg, dat uit het zwarte water van tweeduizend woningen naast fosfaat ook stikstof terugwint. “Daar hebben ze net besloten om nog zo’n installatie voor tienduizend extra huizen te bouwen”, zegt Buisman.
“En in Leeuwarden overwegen ze zo’n systeem voor de grote nieuwe wijk Spoordok, voor twee- of drieduizend huizen. Dat bespaart natuurlijk drinkwater, wat tegenwoordig ineens veel belangrijker is geworden.” De rioolwaterzuivering bij Leeuwarden hoeft dan bovendien niet groter te worden én volgens Buisman wil men in Friesland al langer behandelde mensenmest in de landbouw gebruiken, als nieuw verdienmodel voor de boeren. “Hopelijk zijn deze drie krachten groot genoeg om het echt te laten gebeuren.”
Nieuwbouwplannen
Maar de nieuwbouwplannen met nieuwe sanitatie gaan niet overal even soepel. Zo had de Amsterdamse wijk Buiksloterham in 2016 ook plannen voor zo’n 600 circulaire toiletten. Het Waterschap Amsterdam, Gooi en Vecht liet een drijvend ‘grondstoffenstation’ bouwen om uit de toiletstromen energie en grondstoffen te winnen. Maar de vacuümtoiletten bleven uit. Alleen bewoners van de duurzame wijk Schoonschip plaatsten zelf een kleine vijftig vacuümtoiletten in hun drijvende woningen.
Maar voor de nieuwbouwtorens in de buurt werd er uiteindelijk toch vanaf gezien. Vacuümtoiletten kostten te veel geld, hadden een eigen onderhoudsdienst nodig en maakten te veel herrie tussen de – ook circulaire –dunne wanden. De gemeente en het waterschap hebben het nog niet opgegeven. Er is inmiddels een onderhoudsdienst geregeld en er bestaan al stillere vacuümtoiletten. In komende nieuwbouwprojecten van Buiksloterham ligt de eis voor vacuümtoiletten harder op tafel bij projectontwikkelaars.
De plastank onder Afas Live is vorig jaar ook weer weggehaald. Het relatief kleine project leverde het Waterschap, opdrachtgever van Waternet, toch te weinig op. Klijnee: “Enkele maanden na die ontmanteling klopte de gemeente alweer aan omdat ze iets wilden doen met circulaire en lokale meststoffen.” Hij zucht een beetje over de onhandige timing, maar blijft opgewekt. “Ik hoop dat dit weer nieuw leven wordt ingeblazen.”