Gepubliceerd in De Helling.
Onderzoeker Ico Maly van de Tilburg University wil dat links leert van de manier waarop extreemrechtse partijen digitale media gebruiken. Niet met kortetermijnuitspraken om de volgende verkiezingen te winnen, maar met het beeld van een ideale samenleving als stip op de horizon.
Je onderzocht het digitale media- gebruik van extreemrechtse groeperingen. Wat valt volgens jou onder extreemrechts?
“Daar zijn verschillende definities van. De traditionele definitie zegt dat extreemrechts nog een stapje verder gaat dan radicaalrechts omdat extreemrechtse mensen ook bereid zijn om over te gaan tot geweld. Maar dat is niet de definitie die ik hanteer. Ik kijk naar de ideologie. Extreemrechtse bewegingen beroepen zich op antide- mocratische ideeën die uiteindelijk – als je ze tot finaliteit uitrekent – bij geweld uitkomen. Ideeën zijn niet zomaar ideeën. Ideeën scheppen de wereld en de legitimiteit om te ageren en bepaald gedrag te vertonen.”
En die extreemrechtse ideeën zouden we moeten bestrijden?
“Ja, omdat de ideologie haaks staat op democratie. Dat is eigenlijk de kern van extreemrechts. De waarden van de Franse revolutie, zoals universele mensenrechten en humanisme, worden verworpen. Partijen als de PVV van Wilders, het Vlaams Belang en de Alternatieve Für Deutchland (AFD) claimen vandaag allemaal democraten te zijn, maar verwerpen de verlichtingsideologie van de democratie.”
Maar past het bestrijden van ideeën wel in een democratie?
“Dat is waar de rechterzijde het debat al lang gewonnen heeft: het definiëren van democratie. Die definitie lijkt nu neer te komen op: wie de meeste stemmen haalt is een democraat par excellence. Dat geeft een hol beeld van de democratie. Daar ben ik het volstrekt mee oneens. Democratie was nooit een neutraal gegeven. Het is juist een duidelijke politieke ideologie die ervan uitgaat dat iedereen gelijk is en die de rechtstaat omarmt, met een grondwet, mensenrechten en een scheiding der machten. Je kunt democratie ook niet verdedigen als iets dat leeg is en gewoon gemaakt wordt door wat mensen denken en stemmen. Een democratische partij is een partij die de democratie als groot verhaal mee legitimeert. Als je dat niet doet, dan plaats je jezelf buiten die democratie.”
Je noemt het ook wel Nieuw Rechts?
“Voor de Tweede Wereldoorlog nam extreemrechts de vorm aan van fascistische massapartijen en knokploegen. Na het drama van de 20ste eeuw zat dat rechts in het verdomhoekje: zowel de ideologieën als de methodes waren besmeurd. Vanaf de jaren zestig is daarom heel sterk ingezet op ideeënstrijd of metapolitiek. Dat gebeurde het eerst in Frankrijk door de beweging La Nouvelle Droite. Zij maakten de analyse dat links de culturele strijd had gewonnen, en dat als ‘authentiek rechts’ weer aan zet wilde komen, ze moesten leren van die culturele strijd. Wat nieuw is aan Nieuw Rechts is de verpakking. De Italiaanse dictator Mussolini verwierp de democratie nog expliciet. Nieuw Rechts kaapt het concept democratie en geeft het een antidemocratische invulling. Zoals: ‘Als het volk Wilders stemt, is dat democratisch’. Zo werkt het niet. Radicale verlichtingsdenkers waarschuwden al voor directe democratie. Dat zou mensen laten instemmen met het beperken van de rechten die ze verworven hebben. Zover is het nu gekomen. Extreemrechtse politici gaan de democratie ontmantelen in naam van de democratie.”
Heb je daar een voorbeeld van?
“Het eerste voorbeeld is dat we ons begrip kwijt zijn van wat democratie betekent. Het idee van universele mensenrechten wordt nu bijvoorbeeld geframed als een probleem in het migratiedebat. Vanuit het verlichtingsperspectief hebben mensen bepaalde rechten omdat ze mens zijn, niet omdat ze burger zijn. Nu wil men de conventie van Genéve, het vluchtelingenverdrag uit 1952, aanpassen of opheffen. Daarin zitten de basisrechten voor iedereen ingebakken. Dat is een aanval op de verlichte democratie.”
En hoe spelen digitale media hierin een rol?
“De extreemrechtse zijde weet heel goed hoe digitale media werken en hoe ze op die logica moeten inspelen. Het is niet zo dat je vanzelf radicaliseert als je YouTube kijkt, YouTube is niet de enige actor. Extreemrechtse partijen weten YouTube gewoon goed te gebruiken.”
Dus dit gaat niet over algoritmes die meer negatieve dingen laten zien en gebruikers dieper in hun eigen bubbels trekken?
“Het is complexer: het gaat over hoe extreemrechtse actoren inspelen op die algoritmes. In het hele medialandschap – ook dat van de traditionele media – staat de notie van populariteit centraal. Wat populair is, krijgt meer aanzien en wordt gezien als maatschappelijk en politiek relevant. Dat is een probleem. Het wist complexiteit uit en vervangt een rationeel debat voor iets dat entertainend is. Maar extreemrechtse partijen moeten wel inspelen op die logica om die in hun voordeel te gebruiken. Niet elk controversieel filmpje wordt meteen getoond. Je moet het zo uploaden dat het gezien wordt, met de juiste hashtag, op het juiste moment en met een community eromheen. In veel actiegroepen weten zo’n honderd man altijd precies wanneer een clipje online komt en gaan zij meteen liken, sharen en zorgen dat iets viraal gaat. Dan wordt het zichtbaar in het hele hybride mediaveld. Journalisten zien duizenden likes en maken het een topic in een talkshow.”
En extreemrechtse groeperingen zijn daar goed in?
“Tussen ongeveer 2012 en 2018 zijn mensen aan de rechterzijde daar heel goed in geworden. Dat gebeurde eerst in meme-oorlogen. Op controversiële uitingen begon de linkerzijde te reageren en dat droeg bij aan de populariteit. Dat werd minder makkelijk toen platforms meer gingen modereren. Dus werd er ingezet op andere tactieken, zoals de influencer culture. Denk bijvoorbeeld aan de tradwifescene, waarin je vrouwen ziet koken en zuurdesembrood bakken voor hun mannen, de kostwinners. Of vrouwen die relatieadvies geven met heel conservatieve ideeën. Of bodybuildingmethodes voor jongeren, zoals The Golden One. Dat soort ideeën komen dan snel in de politiek en daaromheen vormt zich een community.”
Maar waarom is extreemrechts hier nou goed in?
“Deels omdat ze zich erop toeleggen, deels uit noodzaak omdat ze in die niche geduwd zijn. Links kán het wel. Je had op een gegeven moment Breadtube en Counterpoints, een search engine activiste. Zij maakte tegencontent voor zoektermen die enorm leefden aan de rechterzijde. Jongemannen die zochten op Jordan Peterson zagen dan ook Counterpoints in de hitlijsten. Die video’s waren heel succesvol, maar ze namen wel veel werk in beslag. Rechts heeft daar vaker kapitaalkrachtige sponsors voor en weet er een verdienmodel op te zetten.” Wat is het rechtse verdienmodel dan? “Kijk bijvoorbeeld naar Thierry Baudet. Hij publiceert boekjes en organiseert bijeenkomsten waar mensen voor moeten betalen. Schild en Vrienden in België verkoopt stickers en T shirts en houdt crowdfunding acties. The Golden One verkoopt fitness supplementen, koffiebonen, boeken en lezingen. Heel veel extreemrechtse groeperingen zijn kleine bedrijfjes.”
Is het echt dankzij digitale media dat extreemrechts steeds groter wordt?
“Nou, de digitale ideeënstrijd is een element, maar de grote context is minstens even belangrijk. Sociaaleconomisch is het leven niet meer zo aangenaam als het was. Extreemrechts komt met het narratief dat mensen in de penarie zitten door de komst van migranten en door de EU. Dat werkt. Voor mensen die moeite hebben om aan het einde van de maand rond te komen, geven rechtse partijen hoop en zelfwaarde. Het is een valse belofte natuurlijk, maar een aantal premissen van die partijen zijn genormaliseerd. We kunnen bijvoorbeeld niet meer anders denken over migratie dan als een economisch en cultureel probleem dat gestopt moet worden aan de grenzen. Humanisme, mensenrechten en democratie spelen nagenoeg geen rol meer in dat debat. Dat was ooit anders. Sociale media zijn daarin een versterkende factor, maar niet de hele verklaring.”
Hoe moeten we dat bestrijden?
“Het enige alternatief is een grote tegenideologische politiek op de lange termijn. De linkerkant moet kijken naar de ideale samenleving die ze willen bouwen. Een samenleving die klimaatverandering en armoede kan weerstaan en waarin iedereen zou willen leven. Zowel de professor die kreunt onder de neoliberalisering van de universiteit als de vrouw achter de kassa, iemand die werkloos is of iemand die door Uber wordt uitgebuit. Dat vergt vrij radicale beleidsmaatregelen waarmee je niet vandaag of morgen de verkiezingen wint. Het grote verhaal moet zijn: wij gaan uw wereld beter maken op een manier die haalbaar is voor u. Dat is iets dat veel mensen nu niet meer zien. Ze krijgen een lawine over zich heen van wat ze moeten doen en wat ze niet meer mogen. Er is geen hoop.”
Moet links ook beter worden in digitale media inzetten? Ook ChatGPT?
“Uiteraard. Maar dat begint met een duidelijke ideologie. Met ChapGPT kun je op twee manieren meer impact maken. Generatieve AI wordt bijvoorbeeld getraind met online data. Hoe meer consistentie er over een bepaald onderwerp is op internet, hoe groter de kans dat dat echo’s krijgt in de antwoorden van ChatGPT. Het toont nogmaals het belang van die digitale ideeënstrijd. Een tweede is snel content publiceren met de hulp van AI. In het medialandschap is populariteit, dus kwantiteit, van heel groot belang. Je moet eigenlijk zo’n twintig tot dertig posts per dag plaatsen. AI kan helpen om dat te doen, met langere stukken automatisch in elkaar gezette content. Maar belangrijker is dat we tegengas moeten bieden aan de populariteitsstructuur in het medialandschap. De linkerkant heeft diepgang nodig. Je moet dingen kunnen uitleggen. Als er geen ruimte is voor complexiteit, wint altijd de simpele stem. Dat is in verkiezingsdebatten altijd degene die zegt: het zijn allemaal zakkendraaiers, ik zal alles beter maken.”
Hoe dan? Door publieke media meer te financieren?
“Dat zou een goede eerste stap zijn. Geld geven met een voorwaarde aan de kwaliteit en de diepgang, en niet op basis van kijkcijfers.”
Nog even over de definitie van extreemrechts. Daar hoort Wilders dus ook bij. Is de term extreemrechts zo niet te erg opgerekt?
“De term extreemrechts is niet opgerekt. De term rechts is opgerekt. PVV zit met AFD en Vlaams Belang in de Europese Identity en Democracy group. Daarin zie je ook het narratief van La Nouvelle Droite terug. De AFD besprak laatst hoe ze twee miljoen migranten kunnen laten remigreren. Dat is een extreemrechts gedachtegoed. Wilders, die zegt bereid te zijn om zijn voorstellen die indruisen tegen de grondwet in de koelkast te stoppen, wordt gezien als een normaal politicus. Dat is de normalisering. Hij zet geen knokploegen op, maar zijn ideeën kunnen leiden tot symbolisch, structureel en zelfs individueel geweld: ze zetten mensen tegen elkaar op. Verschillende van de rechtse terroristen zagen migranten als mensen die onze natie en ons volk kapot maken en onze tradities afpakken. Dan is de volgende stap: ik moet iets doén.”