De aantrekkelijke eigenschappen van plastic maken het materiaal tegelijkertijd problematisch voor het milieu. Michiel Roscam Abbing, auteur van de Plastic Soup Atlas van de Wereld, legt uit. ‘Hoe voorkom je dat plastic weglekt naar het milieu? Daar gaat het om.’
Naast een Filipijnse sloppenwijk aan zee houdt een jongen in onderbroek een snorkelbrilletje voor zijn ogen. Hij lacht erom, want hij is helemaal niet aan het snorkelen. Hij verzamelt plastic op een strand dat volledig is bedekt met afval. ‘Dit is hoe plasticvervuiling eruit ziet’, zegt Michiel Roscam Abbing. De foto van de jongen op het strand staat in zijn Plastic Soup Atlas van de Wereld, dat deze lente verscheen. ‘Al dat afval blijft hier liggen omdat er geen infrastructuur bestaat om het op te halen. Deze jongen vist alleen de petflessen ertussen uit, de rest heeft geen handelswaarde.’
Waardeloze één-portiepakjes
Hoe dat komt en – nog belangrijker – hoe dat kan veranderen, zijn vragen waar Roscam Abbing al jaren over tobt. Dat doet hij als onderzoeker bij de Plastic Soup Foundation. De afgestudeerd politicoloog sloot zich vlak na de oprichting van de stichting in 2011 aan. Zijn taak is om wetenschappelijke literatuur rondom de plastic soep te volgen en daarover te berichten. Deze lente resulteerde dat in de atlas waar hij nu doorheen bladert vanuit het Amsterdamse kantoor van de stichting. Roscam Abbing stopt bij een foto van een winkeltje in Vietnam waar ritsen miniverpakkingen van shampoo en wasmiddel aan het plafond hangen. Het Filipijnse strand ligt volgens Roscam Abbing vol met dit soort waardeloze één-portiepakjes. ‘Het zijn zakjes met verschillende laagjes folie en daarom niet makkelijk te hergebruiken’, legt hij uit. ‘Dus belanden ze al snel in het milieu. Dat kun je de mensen daar niet kwalijk nemen, want zij hebben geen geld voor grotere porties. Een makkelijke oplossing zou zijn als ze een eigen bakje meenemen en op gewicht afrekenen. Maar daar wil een fabrikant als Unilever niet aan, want de mini-verpakkingen dienen als reclame.’
De macht van de verpakkingsindustrie is een van de hardnekkige problemen die Roscam Abbing in zijn onderzoek naar plastic is tegengekomen. Hij ziet hij de toekomst maar met moeite rooskleurig in. ‘Het grote probleem is dat de overheid zich niet krachtig genoeg opstelt.’
Preventie
De Atlas deelde hij op in tweeën. Het eerste deel behandelt de oorzaken en gevolgen van plastic vervuiling. Het tweede deel probeert antwoord te vinden op de vraag: ‘Hoe komen we weer van die rotzooi af?’ Dat is lastig, want plastic dat in het milieu is terechtgekomen, blijft daar voor eeuwig in de vorm van steeds kleinere stukjes. Dat valt volgens Roscam Abbing nooit meer op te ruimen (zie kader). De Plastic Soup Foundation richt zich daarom vooral op preventie van nog meer plastic in zee. ‘Hoe voorkom je dat plastic weglekt naar het milieu? Daar gaat het om. Wij zijn niet tegen plastic op zichzelf.’
Plastic heeft zelfs geweldige eigenschappen. Roscam Abbing: ‘Voor de medische wereld zijn bepaalde ingrepen zonder plastic ondenkbaar, het is waterafstotend, lichtgewicht en sterk.’ En hij kent nog meer handige karakteristieken van plastic die er de afgelopen halve eeuw voor zorgden dat het materiaal tot in de haarvaten van alle sectoren is doorgedrongen. Maar dat geeft dus ook problemen. De drie aantrekkelijkste eigenschappen van plastic, zijn namelijk ronduit problematisch voor het milieu: plastic breekt niet af, is spotgoedkoop en veelzijdig.
1. Plastic breekt niet af
Dat de medische wereld dankbaar gebruik maakt van plastic, is ook omdat het materiaal niet afbreekt en nauwelijks reageert met de omgeving. Roscam Abbing: ‘Het is inert, dat betekent dat het niet of nauwelijks reageert op andere stoffen. Het geeft bijvoorbeeld niet af of roest niet. De afgelopen vijftig jaar hebben we daarom steeds gedacht dat plastic onschuldig was, dat we er zonder problemen veilig mee om konden gaan.’
Keerzijde
Maar door deze eigenschap wordt plastic in de natuur dus ook niet afgebroken. Roscam Abbing bladert naar een foto van een klomp van 52 kilo plastic in de vorm van de maag van een kameel. ‘Die heeft naar de woestijn toe gewaaide plastic tasjes gegeten. Dat verteert niet en blijft in de maag achter tot er uiteindelijk geen voedsel meer langs kan.’ Het enige dat wél met plastic in het milieu gebeurt, is dat het fragmenteert in steeds kleinere stukjes. Totdat je het niet meer kunt oppakken en het niet meer mogelijk is om op te ruimen.’
Oplossing
Het is vanwege deze eigenschap belangrijk om te voorkomen dat plastic naar het milieu lekt. De belangrijkste manier is volgens Roscam Abbing het uitbannen van single use plastic. ‘Kleine drinkflesjes of de miniverpakkingen op het Filipijnse strand bijvoorbeeld. Die worden makkelijk weggegooid, dus daar moeten we echt vanaf.’ Van sommige vormen van single use plastic is zelfs zéker dat ze in de natuur eindigen. Dat geldt bijvoorbeeld voor de kleine stukjes in verzorgingsproducten, zoals shampoo of scrubs. Hij laat een foto zien van een tube douchscrub zo groot als een hand met een reageerbuis ernaast die bijna tot de rand is gevuld met kleine plastic balletjes. ‘Dat komt allemaal uit die tube. Onze zuiveringsinstallaties zijn er niet op gebouwd om zulke kleine stukjes tegen te houden. Hoe kleiner, hoe groter de kans dat een organisme het binnenkrijgt.’ Roscam Abbing zou ze willen verbieden, en raadt aan om tot die tijd de app Beat the Microbead gebruiken. Wanneer je een product scant met je smartphone krijg je te zien of er plastic inzit. Sommige merken verklaren geheel vrij te zijn van microplastics, te herkennen aan het Look for the Zero logo.
De Europese Commissie stelde eind mei voor om single use plastic te verbieden als er alternatieven voorhanden zijn, zoals bij plastic vorkjes en bekers. ‘Een mooi begin’, meent Roscam Abbing, ‘maar niet genoeg.’ Hij zou ook graag een belasting zien op nieuw plastic. ‘Dan wordt recycling of het maken van alternatieve producten aantrekkelijker. Voor veel plastics in producten bestaan al alternatieven. Plastic wattenstaafjes – die vooral via het toilet massaal op Europese stranden belanden – kunnen ook van papier of karton worden gemaakt. En scrubs van zoutkristallen of gemalen walnootschil. Maar dat is allemaal duurder dan plastic.’
2. Plastic is spotgoedkoop
Daarmee komen we bij het tweede problematisch handige aspect van plastic: de maakprijs. Roscam Abbing: ‘De belangrijkste eigenschap van plastic is misschien wel dat het zo goedkoop is om te produceren, ook al is dat natuurlijk wel afhankelijk van de olieprijs. Goedkoop plastic vervangt steeds meer natuurlijke materialen, zoals hout, metaal, karton of katoen. Soms weet je niet eens meer of iets nou van kunststof is of niet.’ Hij laat een foto in de atlas zien van een kunstgrasveld en een fleecetrui. In meer dan de helft van de kleding zit polyester. ‘Vooral mensen met lage inkomens profiteren daarvan. Als je al het plastic in kleding zou verbieden, kunnen mensen die niet meer betalen.’
Keerzijde
Door de lage productiekosten concurreren volgens Roscam Abbing bijna alle ondernemers op de factor plastic. ‘Als je daar zoveel mogelijk van gebruikt in je product, kun je je concurrentiepositie verbeteren.’ De lage kosten maken recyclen bovendien lastig. Plastic opruimen is niet snel rendabel. Denk maar aan de jongen op het Filipijnse strand die alleen de petflessen eruit pikt. Roscam Abbing: ‘Maagdelijk plastic is goedkoper om te produceren dan gerecycled plastic. En dan is het ook nog van betere kwaliteit.’
Oplossing
Een tweede oplossingen die Roscam Abbing ziet voor het voorkomen van meer plastic soep is: waarde toevoegen aan plastic. ‘Statiegeld bijvoorbeeld’, zegt hij. ‘We kunnen in Nederland al grote petflessen inleveren bij supermarkten. Dat moeten we uitbreiden naar kleine flesjes, blikjes en bijvoorbeeld verpakkingen voor wasmiddel. Dat het kabinet die uitbreiding van statiegeld heeft opgeschoven naar eind 2019 vindt Roscam Abbing verschrikkelijk. ‘Al twintig jaar speelt de verpakkingsindustrie dit spelletje en ze krijgen steeds weer uitstel.’ Ondertussen heeft statiegeld zijn nut al lang bewezen. ‘Negentig procent van producten met statiegeld wordt teruggebracht. En de infrastructuur staat er al.’
Maar ook als het inzamelen van plastic beter is geregeld, is het nog lastig om goed te recyclen. Dat komt door een derde eigenschap die plastic eigenlijk iets té fantastisch maakt.
3. Plastic is veelzijdig
Een derde op het eerste gezicht praktische aspect van plastic: het komt in allerlei soorten, maten en toepassingen. En dat worden er steeds meer. ‘Plastic vervangt al veel natuurlijke materialen en dat proces gaat maar door. Binnenkort zijn zelfs auto’s van plastic, daar kijken we dan niet eens meer van op.’
Keerzijde
Maar elk plastic met een nieuwe toepassing heeft weer andere eigenschappen. Er zijn nu al meer dan vijfduizend plastics gepatenteerd en Roscam vreest binnenkort nog een verdere uitbreiding van soorten plastic vanuit Amerika, op basis van schaliegas. ‘Dat schaliegas is zo goedkoop dat ze op zoek zijn naar toepassingen.’
Al die verschillende soorten en toepassingen maakt recyclen heel moeilijk. Een verwerkingsbedrijf kan volgens Roscam Abbing niet alle soorten plastic goed gebruiken. Een groot deel van apart ingezamelde plastic wordt alsnog verbrand. ‘Als een plastic product lang gebruikt wordt, is dat niet zo erg. Nederlandse afvalverwerkers vangen de schadelijke stoffen voldoende af en wekken met de verbranding zelfs nog een beetje energie op. Maar voor weinig gebruikt plastic zou pet stukken beter zijn. Dat kan eenmaal vermalen weer opnieuw worden gebruikt.
Plasticproducenten ontwerpen echter niet met het oog op optimale recycling. Ze voegen bijvoorbeeld additieven toe om plastic verschillende eigenschappen te geven. Roscam Abbing: ‘Weekmakers bijvoorbeeld, voor plastic tasjes. Als je die tasjes gaat recyclen, komen de chemicaliën terug in het gerecyclede product. Op een gegeven moment weet je niet meer welke troep er in zit. Dat is bijvoorbeeld een probleem met speelgoed gemaakt van gerecycled plastic dat we importeren uit lage lonen landen.’
Oplossing
Een derde oplossing voor het vermijden van plastic soep zou volgens Roscam Abbing zijn om producenten verantwoordelijk te maken voor het kiezen van slechts enkele plastics. ‘Niet heel veel verschillende soorten op de markt brengen, maar een paar types die je goed kunt recyclen.’
Hoop en geloof
Toch ziet Roscam Abbing het niet alleen somber in. Een hoofdstuk in zijn Atlas heet ‘Tussen geloof en hoop’. Dat is ongeveer waar hij zichzelf bevindt. Een hoopvolle wending in dit verhaal ziet hij komen uit onverwachte hoek. ‘Kredietbeoordelaar Moody’s heeft laatst een rapport uitgebracht met een investeringswaarschuwing voor plastic verpakkingen. Ze raden aan om daar geen geld meer in te beleggen omdat overheden maatregelen gaan nemen tegen de verpakkingen.’ Ook vanuit ondernemers komen oplossingen. Hij bladert naar een foto van een mango met een logo op de schil. ‘Je kunt informatie laserprinten op groente en fruit. Dat scheelt verpakkingen.’ En dan zijn er nog consumenten die hun stem laten horen tegen plastic. Zo pleitte in Engeland pleitte een organisatie met succes voor het verbieden van plastic wattenstaafjes.
Uiteindelijk ligt de grootste taak volgens Roscam Abbing bij overheden. Ook daar gebeurt het een en ander. In de Atlas staat op een wereldkaartje een overzicht van maatregelen om plastic tasjes in te perken. Nederland is lichtgroen, omdat plastic tasjes hier niet gratis mogen zijn. Bijna heel Zuid-Oost Azië is donkergroen, want daar zijn plastic tasjes helemaal verboden. ‘Overheden waar plastic echt een probleem is, pakken het wel aan. In landen als Rwanda en Kenia zorgen zwervende plastic tasjes dat het vee doodgaat, de malariamug zich er in plasjes water voortplant en de lucht vervuilt bij verbranding.’
Ongeduldig
Ook internationaal wordt er gepraat over plastic afval, al bestaat er nog steeds geen internationaal verdrag gericht op het expliciet terugdringen en vermijden van de plastic soep. Roscam Abbing hoort de Europese Commissie praten over oplossingen die hij zelf ook aandraagt: het sterk reduceren van single use plastic, het toepassen van statiegeld en het verplichten van een paar recyclebare soorten plastic. Ook een vierde oplossing ziet hij terugkomen in overleggen en rapporten: landen zouden verantwoordelijk moeten worden gemaakt voor hun eigen afval. Maar er gebeurt volgens Roscam Abbing nog steeds veel te weinig. ‘Misschien ben ik ongeduldig. Maar nog altijd wordt de verantwoordelijkheid te veel bij consumenten gelegd; die moeten zorgen dat ze geen troep maken. Terwijl producenten ongehinderd door kunnen gaan met het produceren van plastic.’
Roscam Abbing gaat daarom door met zijn strategie van countervailing power. ‘Je hebt de gevestigde macht, bedrijven en overheid, die vaak samenwerken. Daarin wordt milieubelang heel slecht vertegenwoordigd, dus moet je tegenwicht bieden. Tegen dat doordenderen, consumeren, produceren en die eeuwige economische groei.’ Hij pakt zijn Atlas en zet hem rechtop op tafel. Op de cover torst een beeld van Atlas uit de Griekse mythologie een bol van plastic afval boven zijn hoofd. ‘Dit boek is een spiegel.’
PLASTIC OPRUIMEN
De Plastic Soup Foundation focust op het voorkomen van meer plastic in het milieu. Andere organisaties houden zich bezig met het opruimen van de plastic soep. Die noemt Roscam Abbing ook in zijn Atlas. Drie voorbeelden:
The Ocean Cleanup
De Nederlandse Boyan Slan ontwierp al op de middelbare school een constructie die met grote drijfarmen plastic uit de zee vist. Een goed initiatief, vindt Roscam Abbing. ‘Maar er moet nog worden bewezen dat het werkt. We moeten bovendien niet het signaal afgeven dat plastic toch wel weer wordt opgeruimd.’ Roscam Abbing verwacht dat The Ocean Cleanup hooguit een deeloplossing zal zijn voor de plastic soep. ‘Slechts een fractie van het plastic in zee drijft, de rest zweeft of zinkt. Je haalt dus alleen de toplaag weg. Maar het is altijd gunstig als we zoveel mogelijk drijvend plastic weten weg te halen. Als het verder fragmenteert, krijgen we het nooit meer te pakken.’
The Great Bubble Barrier
Waar Roscam Abbing enthousiaster over is, is een andere Nederlandse uitvinding. Met een muur van opwaarts bewegende luchtbelletjes weet de Great Bubble Barrier plastic afval uit rivieren naar de oevers te leiden. ‘Interessant, want rivieren zijn de aders die plastic naar zee brengen. En ook hele kleine stukjes plastic komen verrassend genoeg niet door het belletjesscherm heen.’ Roscam Abbing ziet veel potentie in Great Bubble Barrier, vooral in landen met een slechte afvalinzameling, en is verbaasd dat overheden nog niet hebben geprobeerd deze uitvinding toe te passen.
Producten van oceaanplastic
Steeds meer bedrijven leuren volgens Roscam Abbing met surfplanken, brillen of sandalen gemaakt van plastic uit de oceaan. ‘Dat draagt bij aan de bewustwording van consumenten, maar biedt geen reële oplossing’, vreest hij. ‘Vaak komt maar 10 procent van het gebruikte plastic uit de oceaan. De rest is nieuw plastic. Veel gerecyled plastic belandt bovendien uiteindelijk toch weer in het milieu.’